Czy kiedykolwiek spojrzałeś na robota i poczułeś się nieswojo, jakby był zbyt podobny do człowieka? Jeśli tak, to doświadczyłeś czegoś, co znane jest jako Dolina Niesamowitości.

Dolinę niesamowitości można opisać jako hipotetyczny związek między stopniem, w jakim humanoidalna istota przypomina rzeczywistego człowieka, a reakcją emocjonalną, jaką taka istota wywołuje. (MacDorman & Ishiguro, 2006).

Teoria ta utrzymuje, że humanoidalne istoty, które bardzo przypominają rzeczywistych ludzi, mogą wywoływać dziwnie znajome lub “niesamowite” uczucia wstrętu lub niesamowitości u obserwatorów.

“Dolina” oznacza tutaj spadek powinowactwa obserwatora do humanoidalnego obiektu; w przeciwnym razie powinowactwo to wzrosłoby proporcjonalnie do ludzkiego podobieństwa obiektu (MacDorman i Chattopadhyay, 2016).

Obiekty humanoidalne mogą obejmować różne podmioty, w tym animacje 3D, rzeczywistość wirtualną, animacje fotorealistyczne, robotykę i realistyczne lalki (MacDorman & Chattopadhyay, 2017).

W miarę jak wygląd obiektu stopniowo staje się nie do odróżnienia od rzeczywistości, obserwatorzy mogą odczuwać przerażenie, niepokój, a nawet obrzydzenie. Dolina niesamowitości ma wielorakie implikacje dla sztucznej inteligencji, robotyki i urządzeń, które mają służyć i pomagać ludziom.

Koncepcja  Uncanny Valley (doliny niesamowitości) została po raz pierwszy ukuta przez robotyka Masahiro Mori w 1970 roku. W eseju Mori zaproponował, że roboty stają się bardziej sympatyczne, gdy zyskują cechy podobne do ludzkich (np. WALL-E). Ale kiedy stają się zbyt podobne do ludzi (dolina niesamowitości), zaczynają być przerażające. Następnie, gdy stają się prawie nie do odróżnienia od ludzi, znów stają się sympatyczne.

Oryginalny japoński termin to “Bukimi no tani“, co dosłownie oznacza “odpychającą lukę”.

Dlaczego więc tak się czujemy? I czy istnieje sposób, aby tego uniknąć w świecie coraz bardziej skoncentrowanym na robotach?

Czym jest Dolina Niesamowitości?

Teoria spopularyzowana przez japońskiego robotyka Masahiro Mori, przedstawia wykres tego, jak postrzegamy roboty. W oczywisty sposób sugeruje ona, że im bardziej robot przypomina człowieka, tym bardziej wydaje nam się znajomy.

“Mori zauważył jednak, że istnieje od tego wyjątek. W pewnym momencie, jeśli sztuczny obiekt staje się zbyt podobny do człowieka, ten rodzaj pokrewieństwa lub sympatii odwraca się i wywołuje uczucie niewiarygodności, a nawet odrazy. Stało się to znane jako teoria Doliny Niesamowitości”

– mówi Fabian Grabenhorst, profesor psychologii eksperymentalnej na Uniwersytecie Oksfordzkim.

W tej “dolinie” robot wygląda jednocześnie wystarczająco podobnie do człowieka, jak i zasadniczo zupełnie inaczej, wywołując niekomfortowe uczucie, w skrócie- robot wydaje się nam niepokojąco dziwny.

Istnieje wiele takich przykładów, które być może widzieliście. Na przykład firma Engineered Arts stworzyła wiele z nich, podobnie jak Hanson Robotics z robotem Sophia lub ostatnio robot malarski Ai-Da (więcej o nich poniżej).

Wszystkie te roboty mają wyraźne cechy ludzkie w sposobie, w jaki wyglądają, mówią i poruszają się, ale nadal są bardzo robotyczne w tych cechach.

Wyjaśnienie Doliny Niesamowitości: Dlaczego Sztuczna Inteligencja Może Być Przerażająca.

Nawet jeśli nie możemy ich “zobaczyć”, zdolność programów takich jak ChatGPT do wyrażania emocji w podobny sposób do ludzi, wywołuje u niektórych ludzi dziwne uczucie. Naukowcy mają kilka teorii na temat przyczyn tego zjawiska.

Humanoidalne roboty, takie jak ten poniższy, sfotografowany w Dallas w 2010 roku, nie są jedynymi rzeczami, które mogą wywołać reakcję zwaną doliną niesamowitości. Możemy wykryć, że coś jest nie tak, nawet jeśli bodziec jest bardziej konceptualny, jak np. rozmowa ze sztuczną inteligencją.

Co to znaczy być człowiekiem? Kiedy robot zadaje to pytanie, może tym samym wywołać uczucie niepokoju – a kiedy sztuczne istoty zaczynają zachowywać się lub wyglądać trochę zbyt ludzko, możesz doświadczyć zjawiska znanego jako Uncanny Valley.

W swojej oryginalnej hipotezie Mori utrzymywał, że im bardziej robot przypomina rzeczywistego człowieka, tym bardziej empatyczna i pozytywna staje się emocjonalna reakcja obserwatorów – dopóki podobieństwo nie osiągnie pewnego punktu (Mori, 1970).

W tym momencie pozytywna i empatyczna reakcja emocjonalna szybko zmieniła się w intensywny wstręt. Jednak w miarę jak wygląd robota staje się coraz bardziej ludzki, pozytywne emocje powracają, a poziom empatii zbliża się do poziomu obserwowanego w interakcjach między ludźmi.

Emocjonalny wstręt ma miejsce w niesamowitej dolinie między ledwo ludzkim wyglądem a w pełni ludzkim wyglądem. Na tym etapie robot, który wygląda prawie jak człowiek, stanowi dziwny spektakl dla obserwatora, który odczuwa niepokój lub wstręt.

Należy zauważyć, że chociaż dolina niesamowitości mogła powstać jako koncepcja w pracy Moriego, Mori nie był pierwszą osobą, która dostrzegła jej istnienie.

Nowy film Garetha Edwardsa Stwórca stawia to fundamentalne pytanie. W filmie urzeczywistniają się nasze najgorsze obawy dotyczące sztucznej inteligencji. Chociaż błyskawiczny rozwój sztucznej inteligencji może wydawać się stosunkowo nową sytuacją, obawy przed nią mogą dotykać podstawowych ludzkich instynktów przetrwania.

Chociaż koncepcja doliny niesamowitości istnieje od pół wieku, naukowcy wciąż debatują nad tym, dlaczego sfabrykowani ludzie powodują u nas tak duży dyskomfort. Teorie wahają się od naszego instynktu unikania chorób, po postrzeganie zagrożenia dla naszego poczucia człowieczeństwa.

Tymczasem badacze sztucznej inteligencji ciężko pracują, aby zniwelować ten efekt, mając nadzieję na wprowadzenie robotów społecznych do codziennego życia. W przyszłości roboty i sztuczna inteligencja mogą obsługiwać stoliki, opiekować się osobami starszymi, uczyć dzieci czytać lub być pacjentami w szkole medycznej. To, czy i w jaki sposób robotom uda się przekroczyć dolinę niesamowitości, może mieć ogromny wpływ na to, jak będziemy z nimi współdziałać w przyszłości.

Film “The Creator” zadaje pytanie “Co to znaczy być człowiekiem?”. To pytanie staje się coraz bardziej niewygodne wraz z rozwojem sztucznej inteligencji.

Teorie Moriego opierały się na jego osobistych doświadczeniach, ale były bardzo wpływowe, jak mówi robotyk Karl MacDorman, prodziekan w Indiana University School of Informatics and Computing i tłumacz eseju Moriego z 1970 roku. Mimo to wsparcie naukowe dla koncepcji Mori’ego jest zróżnicowane i należy ją traktować raczej jako heurystykę niż twardą i szybką regułę, mówi MacDorman.

Przez lata naukowcy wszędzie znajdowali doliny niesamowitości. Istnieje uncanny valley dla ludzkich i syntetycznych głosów, jedna dla zwierząt-robotów, a nawet jedna dla domów.

Co powoduje efekt Doliny Niesamowitości?

Jak dotąd nie znaleziono ostatecznego powodu, dla którego doświadczamy tego niewygodnego uczucia w przypadku realistycznych robotów. Istnieje jednak wiele prawdopodobnych wyjaśnień, które zostały zbadane i najprawdopodobniej jest to połączenie kilku z nich, które składają się na to uczucie:

Przyczyny Neurologicznie.

Obszar, w którym obecnie prowadzi się najwięcej badań, perspektywa neurologiczna sugeruje, że uczucie Doliny Niesamowitości jest spowodowane sygnałami aktywującymi się w mózgu.

Fabian Grabenhorst, badacz psychologii poznawczej, wraz z zespołem neuronaukowców zbadał neurologiczny aspekt Doliny Niesamowitości w badaniu z 2019 roku.

“Wychodząc z tego punktu widzenia, a nie z punktu widzenia robotyków czy psychologów, konceptualizowałbym Dolinę Niesamowitości jako reakcję neuronalną na określoną kombinację cech”

– mówi Grabenhorst.

“Na przykład można sobie wyobrazić neuron w określonej części mózgu, który reaguje silniej, im bardziej ludzki wydaje się partner społeczny, a następnie będzie to jeden z punktów wyjścia do obliczenia doliny niesamowitości”.

Te cechy, do których się odnosi, to wysokie podobieństwo do człowieka w połączeniu z faktem, że w żadnym wypadku nie są ludźmi.

W badaniu z 2019 r. zespół badał wzorce mózgu u 21 osób podczas dwóch oddzielnych testów z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI), sposobu pomiaru zmian w przepływie krwi w różnych regionach mózgu.
Podczas pierwszego testu uczestnikom pokazywano obrazy zawierające ludzi i wiele różnych rodzajów robotów, z których wszystkie przedstawiały różne poziomy podobieństwa do ludzi. W drugim teście zapytano uczestników, któremu z tych robotów powierzyliby wybór osobistego prezentu.

W tym zadaniu uczestnicy skłaniali się ku ludziom i robotom bardziej przypominającym ludzi. Wyjątkiem były jednak roboty znajdujące się najbliżej granicy człowiek/nieczłowiek, z którymi uczestnicy nie czuli się komfortowo.
Naukowcy zmierzyli aktywność mózgu podczas tego zadania i byli w stanie określić, że aktywność dotyczyła obszarów związanych z przetwarzaniem, oceną wskazówek społecznych i mimiki twarzy.

Wzdłuż linii środkowej płata czołowego znajduje się część mózgu znana jako przyśrodkowa kora przedczołowa. Wcześniejsze badania wykazały, że region ten zawiera system wartościowania, który ocenia bodźce. Wykazano, że sygnalizuje on wartość nagrody za wszystko, od koktajli mlecznych po bodźce społeczne w postaci przyjemnego dotyku.

W badaniu przeprowadzonym przez Grabenhorsta i jego zespół, dwie części przyśrodkowej kory przedczołowej – kluczowej części mózgu dla uwagi i zmysłów – były ważne dla Doliny Niesamowitości. Jedna część przekształciła sygnał podobieństwa do człowieka w sygnał “wykrywania człowieka”, przy czym region ten nadmiernie podkreślał granicę między człowiekiem a nie-człowiekiem – reagując bardziej pozytywnie na ludzi, a mniej na sztuczne postacie.

Druga część zintegrowała ten sygnał z oceną sympatii, tworząc wyraźny wzorzec, który ściśle odpowiadał odczuciom Uncanny Valley.

Psychologia.

Jedno z bardziej znanych wyjaśnień psychologicznych pochodzi od legendarnego Zygmunta Freuda, ale nie, nie ma to nic wspólnego ze snami ani kompleksem Edypa. W 1919 roku Freud napisał artykuł, w którym odniósł się do dziwnych emocji, które ludzie odczuwają, a które są budzone przez pewne przedmioty.

Oczywiście w tamtym czasie nie odnosił się do robotów, ale wspomniał o realistycznych lalkach i figurach woskowych, które dobrze przekładają się na nasze dzisiejsze odczucia związane z robotami. Może to sugerować, że to uczucie jest głębsze niż tylko roboty i jest czymś, czego doświadczamy od lat.

Freud zasugerował, że to doświadczenie, które odczuwamy, może powstać, gdy pojawiają się wątpliwości, czy coś nieożywionego posiada duszę. Oczywiście nie jest to najbardziej naukowe podejście do tej koncepcji, ale istnieje wyraźny związek między nimi. Zwłaszcza gdy robot wydaje się tak podobny do człowieka, istnieje pewien poziom wątpliwości co do tego, czy jest to robot, czy jednak nie.

Perspektywa Ewolucyjna.

Inna zaproponowana teoria dotyczy przewagi ewolucyjnej. Roboty, które wpadają w Dolinę Niesamowitości, będą wyglądać jak ludzie, ale coś będzie z nimi nie tak.

W niedawnym badaniu MacDorman i psycholog poznawczy Alex Diel znaleźli największe poparcie dla teorii zwanej przetwarzaniem konfiguracyjnym, która zakłada, że reakcje w dolinie niesamowitości są spowodowane naszą wrażliwością na położenie i rozmiar ludzkich rysów twarzy. Niedopasowanie percepcyjne, inna powiązana teoria, mówi, że czujemy się niekomfortowo, gdy dostrzegamy niedopasowane cechy, takie jak realistyczne oczy, ale nierealistyczna skóra. Ta szczególna niespójność jest częstym problemem w przypadku stabilnych obrazów generowanych przez dyfuzję AI.

Z ewolucyjnego punktu widzenia, wrażliwość ta może wywoływać instynkt unikania potencjalnego zagrożenia. Diel wyjaśnia, że możemy postrzegać niedoskonałości ludzkiej repliki jako znak, że może ona być fizycznie chora lub potencjalnym źródłem choroby zakaźnej – a to wywołuje naszą reakcję obrzydzenia. Teoria doboru partnerskiego jest podobna: zakłada, że mamy awersję do robotów podobnych do ludzi, ponieważ nasz instynkt mówi nam, że ich niedoskonałości wskazują, że nie byliby dobrymi partnerami. Inna teoria głosi, że sztuczni ludzie niepokoją nas, ponieważ wydają się nienaturalnie ożywać, jak zombie, i sprawiają, że myślimy o własnej śmierci.

Niezależnie od tego, czy chodzi o to, że skóra robota wygląda na pozbawioną życia, ich rysy są zmodyfikowane, czy też o inny czynnik, może to wywołać ewolucyjne uczucie niechęci lub obrzydzenia. Racjonalne jest to, że uczucia te mają przewagę w przetrwaniu, aby uniknąć infekcji lub skażenia przez chorego człowieka lub zwierzę.

Perspektywa Poznawcza.

Istnieje wiele teorii poznawczych związanych z Doliną Niesamowitości. Większość z nich obraca się wokół samozachowawczości. Na przykład w swoim oryginalnym artykule Mori odniósł się do ludzkiego instynktu zachowania, który automatycznie wywołuje tę reakcję.

Istnieje również inna teoria, która sugeruje, że Dolina niesamowitości jest spowodowana egzystencjalnym strachem przed zastąpieniem przez roboty. Łączy się to z innym pomysłem, że kiedy widzimy robota, który wygląda tak jak my, ale wyraźnie nie jest człowiekiem, powoduje to naruszenie naszych oczekiwań lub norm dotyczących wyglądu ludzi i robotów.

Wiąże się to ze szczególną koncepcją znaną jako “błąd przewidywania”, w której roboty wywołują błąd w naszych przewidywaniach co do tego, jaki powinien być człowiek, co prowadzi do niepokojącego wrażenia Doliny Niesamowitości.

Niektóre kognitywne wyjaśnienia doliny niesamowitości obejmują ideę, że przypisujemy sztucznym ludziom cechy podobne do ludzkich lub umysł, co może powodować dysonans poznawczy i dezorientację, ponieważ nie wiemy, czy powinniśmy traktować ich jak ludzi, czy też ufać, że będą się tak zachowywać.

Od niedawna dowody sugerują, że sztuczne istoty są niepokojące, ponieważ podważają nasze przekonania o wyjątkowości ludzkich zdolności, takich jak rozumowanie, logika i emocje. W niedawnym badaniu uczestnicy stwierdzili, że interakcje z androidami podobnymi do ludzi sprawiły, że zaczęli kwestionować, co to znaczy być człowiekiem. Dawid Ratajzyc, profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza, który przeprowadził badanie, mówi, że być może:

Roboty mogą powiedzieć nam więcej o nas samych niż o robotach.

Sztuczna inteligencja i dolina niesamowitości: konceptualne przerażenie.

Niesławne wideo z 1988 roku pokazuje dziecko CGI bawiące się zabawkami. MacDorman twierdzi, że jest to doskonały przykład doliny niesamowitości, wyjaśniając, że uczucie, jakie odczuwa widz “jest bardzo trzewne, automatyczne i niekontrolowane”. MacDorman odróżnia tę reakcję od tej, którą można uzyskać podczas rozmowy z chatbotem, która wymaga myślenia i rozwagi. “Nie sądzę, by była to teoria doliny niesamowitości zdefiniowana przez Mitsuhiro Mori”.

Ratajzyc postrzega je jednak jako takie same. W rzeczywistości uważa on, że każdy sztuczny byt, od robota po chatbota, może wywoływać reakcje doliny niesamowitości. Wskazuje on na niedawne badanie, które wykazało, że zwykłe chatboty tekstowe wydają się mniej przerażające niż te z wirtualnym awatarem przypominającym człowieka, który “mówi” do użytkownika – a im bardziej awatar wydaje się podobny do człowieka, tym bardziej odpychający staje się chatbot.

Istnieją pewne dowody z badań obrazowania mózgu, że te dwa rodzaje interakcji – automatyczne, sensoryczne reakcje w porównaniu z interakcjami wymagającymi myślenia i rozważania – wykorzystują różne części mózgu i że możemy używać bardziej analitycznych części mózgu w interakcjach społecznych z robotami niż z ludźmi.

Czy różne pokolenia inaczej odbierają sztuczną inteligencję?

Nadine, robot społeczny, potrafi się przywitać i zapamiętać wcześniejsze rozmowy. Została zaprezentowana światu prawie siedem lat temu i pracuje w firmie ubezpieczeniowej w Singapurze. Od lutego tego roku z ChatGPT skorzystało 100 milionów osób. Czy w miarę jak będziemy coraz częściej wchodzić w interakcje z androidami i sztuczną inteligencją, a one będą coraz bardziej realistyczne, staną się one mniej niesamowite?

Trudno powiedzieć, mówi Bilge Mutlu, profesor informatyki na University of Wisconsin Madison. Podczas gdy naukowcy spodziewają się, że przy wielokrotnej ekspozycji reakcja doliny niesamowitości może się zmniejszyć, Mutlu mówi, że dla niego uczucie to tylko się nasiliło.

MacDorman uważa również, że może tu chodzić o coś pokoleniowego. Wspomina, że w 2020 roku, kiedy prezentował Geminoid H1, androida stworzonego przez robotyka Hiroshi Ishiguro, do pokoju wszedł starszy mężczyzna i zapytał, gdzie jest android – podczas gdy on stał tuż obok niego.

Co to oznacza dla przyszłości interakcji człowiek-robot?

Mori miał proste rozwiązanie na uniknięcie doliny niesamowitości: nie budować robotów przypominających ludzi. Jednak wielu współczesnych robotyków, takich jak MacDorman, nie jest usatysfakcjonowanych tym rozwiązaniem. Próbują sprawić, by roboty wyglądały i zachowywały się bardziej ludzko, zarówno po to, by zadawać fundamentalne pytania na temat ludzi, jak i po to, by roboty mogły płynnie integrować się z ludzkim życiem.

Wiąże się to jednak z pytaniami natury etycznej: jak bardzo ludzki powinien być robot niebędący człowiekiem? Czy ludzie powinni wiedzieć, że wchodzą w interakcję ze sztucznym człowiekiem i ile informacji o nas powinna posiadać sztuczna inteligencja?

Mutlu uważa, że nie jest konieczne, aby wszystkie roboty wyglądały i zachowywały się dokładnie jak ludzie. Powinniśmy dokładnie przemyśleć, do jakich celów używamy robotów i odpowiednio je zaprojektować, mówi.

Nie potrzebujemy ich również do podejmowania ważnych decyzji, które możemy podjąć sami – dodaje. Już teraz sztuczna inteligencja jest wykorzystywana do decydowania o roszczeniach ubezpieczeniowych i o tym, czy wsadzać ludzi do więzienia. Ma nadzieję, że robotycy i badacze sztucznej inteligencji skupią się bardziej na budowaniu pomocników, którzy przywracają ludzkie możliwości lub wykraczają poza nie.

Słynne przykłady Doliny niesamowitości.

Ameca.

Engineered Arts, firma zajmująca się robotyką z siedzibą w Kornwalii w Anglii, od lat tworzy roboty. Jeden z jej najnowszych projektów, znany jako Ameca, zszokował świat, gdy pojawiły się filmy przedstawiające replikę ludzkich emocji.

Na tych filmach Ameca wyglądająca jak człowiek okazywała zaskoczenie, poruszała ciałem, by naśladować człowieka, a nawet śmiała się. Chociaż jest to jedna z bardziej realistycznych prób stworzenia robota naśladującego człowieka, z pewnością wpada w Dolinę Niesamowitości.

Sophia.

Inną znaną firmą zajmującą się robotyką jest Hanson Robotics. Stworzyli oni szereg realistycznych robotów, w szczególności Sophię. Robot ten został aktywowany w 2016 roku i był wzorowany na królowej Nefertiti, Audrey Hepburn i żonie twórcy.

Poza bardzo widocznym przezroczystym okablowaniem z tyłu i plastikowymi ramionami, Sophia wygląda bardzo ludzko, prawie jak figurka woskowa. Patrząc jak się porusza, prawdopodobnie doświadczysz tego samego przerażającego uczucia, które opisuje Uncanny Valley.

Ai-Da.

Ai-Da to robot przypominający człowieka… z kamerami w oczach. Został zaprojektowany jako pierwszy “ultra-realistyczny robot-artysta”. Rysuje za pomocą kamer w oczach, algorytmów sztucznej inteligencji i ramienia robota.

Odbyła już wiele pokazów artystycznych na całym świecie i choć z pewnością wygląda jak człowiek, Ai-Da ma twarz, która sprawi, że poczujesz się niepewnie!

Skutki Uncanny Valley.

Doświadczenie doliny niesamowitości może wywołać szereg skutków, od reakcji emocjonalnych, takich jak wstręt i zmniejszona empatia, po bardziej pragmatyczne skutki, takie jak utrudnianie rozwoju i akceptacji sztucznej inteligencji i robotyki.

Poniżej znajduje się szczegółowe omówienie każdego z tych efektów:

1. Dyskomfort lub wstręt: Obserwatorzy mogą odczuwać głęboki niepokój lub wstręt w kontakcie z obiektami znajdującymi się w dolinie niesamowitości. Uważa się, że jest to reakcja biologiczna. Niektórzy badacze uważają, że jest to reakcja na rzeczy, które wydają się ludzkie, ale są w jakiś sposób “wyłączone”, co w przeszłości mogło być oznaką choroby lub niebezpieczeństwa.
2. Zmniejszona empatia i zaufanie: Dolina niesamowitości może wpływać na relacje ludzi z robotami lub sztuczną inteligencją. Na przykład, jeśli robot humanoidalny wpadnie w dolinę niesamowitości, ludzie mogą być mniej skłonni do empatii z nim lub zaufania mu, ograniczając skuteczność jego interakcji.
3. Odwrócenie uwagi od realizmu: W mediach postacie wpadające w dolinę niesamowitości mogą być irytujące i zakłócać immersję. Jest to szczególnie prawdziwe w grach wideo i filmach, które dążą do realistycznego przedstawienia ludzkich postaci. Jeśli postać wygląda prawie jak człowiek, ale porusza się niezgrabnie lub ma nienaturalny wyraz twarzy, odwraca to uwagę od narracji i sprawia, że postać wydaje się mniej realna.
4. Wyzwania w rozwoju robotyki i sztucznej inteligencji: Projektanci muszą wziąć pod uwagę dolinę niesamowitości podczas opracowywania robotów lub sztucznej inteligencji o wyglądzie podobnym do ludzkiego. Jeśli robot lub sztuczna inteligencja wpadnie w dolinę niesamowitości, może to ograniczyć jego przyjęcie lub akceptację przez społeczeństwo. Niektórzy projektanci celowo unikają tworzenia zbyt ludzkiego wyglądu, wybierając zamiast tego wyraźnie sztuczną estetykę, aby całkowicie ominąć dolinę niesamowitości.

Źródła: 

nationalgeographic.com

sciencefocus.com

simplypsychology.org