Jednym z najbardziej uznanych artystów w historii polskiej sztuki jest Jan Matejko, który był twórcą narodowej szkoły malarstwa historycznego. Jego twórczość odegrała istotną rolę w okresie, gdy Polska straciła suwerenność polityczną w wyniku traktatów rozbiorowych z lat 1772-1795. Poprzez swoje dzieła przedstawiające dawne wielkości Rzeczypospolitej oraz chwałę jej oręża, Matejko pragnął kształtować serca i umysły Polaków oraz przywrócić wiarę w odrodzenie niepodległej ojczyzny. Był pionierem malarstwa historycznego, zdobywając podziw szerokich kręgów społeczeństwa oraz uznanie na arenie międzynarodowej, co zaowocowało najwyższymi nagrodami na wystawach w Paryżu, Wiedniu i Berlinie. Jako członek wielu prestiżowych Akademii i Instytutów Sztuki, Matejko zajmował zaszczytne miejsce wśród najwybitniejszych malarzy europejskich drugiej połowy XIX wieku.
Jan Matejko jest jednym z najbardziej wybitnych malarzy w Polsce, którego dzieła o tematyce historycznej zdobyły uznanie na skalę światową. Najbardziej znane dzieła Jana Matejki przedstawiają momenty świetności Rzeczypospolitej. Artysta poprzez swoje obrazy starał się krzepić serca Polaków oraz pobudzać ich wiarę w dążenie do odzyskania suwerenności. Jego historyczne obrazy były już za życia cenione w całej Europie, co pozwoliło mu silnie wyrazić polskość na arenie międzynarodowej w czasach, gdy Polska zniknęła z mapy świata.
Jan Matejko przyszedł na świat w 1838 roku w Krakowie. Po ukończeniu Szkoły Sztuk Pięknych w 1858 roku, kontynuował naukę w Monachium i Wiedniu. Jego wczesne dzieła zyskały międzynarodowe uznanie, co przyczyniło się do uznania go za jednego z najwybitniejszych twórców malarstwa historycznego w Europie. W ciągu swojego życia stworzył ponad 300 obrazów olejnych oraz setki rysunków i szkiców. Matejko był również odpowiedzialny za polichromię kościoła Mariackiego w Krakowie. Jego prace były wielokrotnie prezentowane na wystawach w najważniejszych ośrodkach kultury w Europie, co przyniosło mu liczne prestiżowe nagrody i odznaczenia. W 1873 roku został mianowany dyrektorem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, którą kierował do końca życia. Jego uczniami byli znakomici twórcy Młodej Polski, tacy jak Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski i Józef Mehoffer. Matejko zaangażował się także w prace związane z konserwacją krakowskich zabytków. Zmarł w 1893 roku w Krakowie.
Jan Matejko pochodził z rodziny czeskiego emigranta, Franciszka Matejki, i Joanny Rossberg, która była szlachcianką z niemieckiej rodziny, ale dorastał w duchu polskich patriotycznych ideałów, które wyraźnie odzwierciedlały się w jego twórczości. Już od najmłodszych lat przejawiał talent artystyczny i pasjonował się historią Polski. Ojciec artysty przybył do Polski około 1807 roku. W domu Matejków w Krakowie panowała polska, patriotyczna atmosfera, gdzie ideały niepodległości były żywe – dwaj bracia Jana brali udział w walkach podczas Wiosny Ludów na Węgrzech. Starszy brat Jana, Franciszek Matejko, który był docentem nauk pomocniczych historii i pracownikiem Biblioteki Jagiellońskiej, miał istotny wpływ na kształtowanie wyobraźni i zainteresowanie historią przyszłego malarza. Dodatkowo, wpływ na jego rozwój miała atmosfera historycznego Krakowa, z jego zabytkami sięgającymi średniowiecza, a także sanktuarium narodowe na Wawelu, gdzie znajduje się Zamek Królewski oraz groby władców Polski w katedrze. To wszystko wraz z relatywnie dużą swobodą w kultywowaniu tradycji narodowych (w porównaniu z innymi zaborami), miało znaczący wpływ na twórczość artystyczną Jana Matejki. Inspiracją do malowania obrazów historycznych dla Matejki były także dzieła Paula Delaroche’a, które zafascynowały go podczas studiów w Monachium.
Matejko pogłębiał swoją wiedzę historyczną poprzez studiowanie dzieł dawnych kronikarzy oraz pasję rysownika-dokumentalisty, który tworzył szkice ołówkowe przedstawiające polskich królów i książąt, zabytki krakowskiej architektury, rzeźby i rzemiosło artystyczne. Pod wpływem Wojciecha Kornelego Stattlera przyswoił sobie surową dyscyplinę rysunku oraz precyzyjny sposób opracowywania powierzchni malarskiej. Drugi nauczyciel, Władysław Łuszczkiewicz, podsycał jego zainteresowanie historią i wpajał szacunek dla zabytków i pamiątek przeszłości. W grudniu 1858 roku, po otrzymaniu stypendium na studia za granicą, Matejko wyjechał do Monachium. Kształcił się tam przez siedem miesięcy w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Hermanna Anschütza, studiując także dzieła dawnych mistrzów i współczesnych przedstawicieli niemieckiego akademizmu. W 1860 roku rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, które jednak przerwał z powodu niezadowolenia z korekty prac przez profesora Christiana Rubena. Jego ideowa i artystyczna postawa dojrzewała w kręgu młodych artystów, pisarzy i historyków, którzy spotykali się w pracowni rzeźbiarza Parysa Filippiego, a także pod wpływem Józefa Szujskiego, współtwórcy krakowskiej szkoły historycznej. To właśnie w tym czasie kształtowała się ideowa koncepcja malarstwa Matejki. Na początku swojej kariery artystycznej planował piętnować egoizm i krótkowzroczność elit politycznych oraz wezwać do opamiętania się w imię dobra ojczyzny. W duchu tych idei powstały jego pierwsze znane obrazy, takie jak Stańczyk (1862), Kazanie Skargi (1864) i Rejtan (1866). Po powstaniu styczniowym jego twórczość została głęboko zainspirowana wydarzeniem. Malarz nie mógł wziąć czynnego udziału w powstaniu (co jest ciekawostką, biorąc pod uwagę, że autor realistycznych, szczegółowych obrazów miał bardzo słaby wzrok), ale był głęboko poruszony klęską kolejnego zrywu niepodległościowego. Postanowił tworzyć obrazy ukazujące sukcesy militarne i polityczne Polski, aby podtrzymać wiarę rodaków w odzyskanie niepodległości w epoce powszechnego zwątpienia.
Artysta Matejko osiągnął międzynarodową sławę i uznanie jeszcze przed ukończeniem trzydziestu lat. Krytycy francuscy zaliczyli go do grona najwybitniejszych twórców malarstwa historycznego w Europie. W 1865 roku zdobył złoty medal na Salonie paryskim za Kazanie Skargi, a dwa lata później otrzymał złoty medal I klasy na Wystawie Powszechnej w Paryżu za obraz “Rejtan”, który został zakupiony przez cesarza Austrii Franciszka Józefa. Matejko otrzymał także krzyż rycerski zakonu Franciszka Józefa. W latach późniejszych wielokrotnie odwiedzał Paryż, Wiedeń, Pragę, Budapeszt i Włochy, a także spędził kilka miesięcy w Stambule. Otrzymał ofertę objęcia stanowiska dyrektora Akademii Sztuk Pięknych w Pradze, jednak zdecydował się na analogiczne stanowisko w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, które pełnił do końca życia.
Obok swojej pracy pedagogicznej, Matejko odegrał znaczącą rolę w dziedzinie ochrony zabytków Krakowa. Brał udział w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889). Dodatkowo, uczestniczył w pracach naukowych i wykonał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia grobów Jana Kazimierza (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887) w katedrze wawelskiej. W 1872 roku został członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności w Krakowie, a także uczestniczył w pracach komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Polichromia wnętrz kościoła Mariackiego, zrealizowana według projektu Matejki w latach 1889-91, była nowatorskim dziełem o znaczeniu pomnikowym dla odnowy malarstwa w Polsce. Dodatkowo, w 1887 roku artysta ufundował specjalne stypendium dla ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, pragnącego kształcić się w dziedzinie witrażownictwa.
Jan Matejko regularnie brał udział w wystawach organizowanych przez Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (od 1855) i Lwowie (od 1868), a także w krakowskim Towarzystwie Naukowym (od 1864) oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (od 1861). Ponadto wielokrotnie prezentował swoje obrazy na wystawach międzynarodowych w najważniejszych centrach artystycznych dziewiętnastowiecznej Europy, takich jak Paryż (1865, 1867, 1870, 1874, 1875, 1878, 1880, 1884, 1887), Wiedeń (1866, 1867, 1869, 1870, 1872, 1873, 1875, 1877, 1878, 1880), Berlin (1879, 1884, 1891, 1893), Praga (1868, 1870, 1873, 1876), Budapeszt (1872, 1877, 1879), Londyn (1871) i Petersburg (1879). Wśród licznych nagród przyznanych polskiemu artyście szczególnie prestiżowy charakter miało wyróżnienie go wielkim honorowym medalem złotym na Wystawie Powszechnej w Paryżu w 1878. Po wystawieniu “Unii Lubelskiej” w 1870 w Paryżu został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej, a w 1873 w Wiedniu – “Kunst-medaille”, w 1887 otrzymał austriacki medal cesarski “Pro litteris et artibus”. W tym samym roku Matejko uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w dowód uznania dla jego wiedzy z dziedziny historii. W 1883, po ofiarowaniu papieżowi Leonowi XIII obrazu “Sobieski pod Wiedniem” jako daru od narodu polskiego, został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Piusa IX. Pozycję Matejki jako jednego z najwybitniejszych malarzy ówczesnej Europy potwierdza również przyznanie członkostwa wielu prestiżowych instytucji – m.in. francuskiej Académie des Beaux-Arts (1873) oraz Institut de France (1874), Akademii Sztuki w Berlinie (1874), Rafaelowskiej Akademii w Urbino (1878), Wiener Kunstlergenossenschaft (1888). Wyrazem uznania rodaków dla jego patriotycznej postawy oraz zasług w zakresie rozsławiania polskiej sztuki w Europie była uroczystość z 1878 roku, podczas której prezydent Krakowa, Mikołaj Zyblikiewicz wręczył artyście berło – symbol jego duchowej władzy nad narodem w dobie bezkrólewia. Matejko został ponadto wyróżniony tytułem honorowego obywatela miasta Lwowa (1869) oraz Krakowa (1882). W 1882 Wydział Krajowy we Lwowie ufundował stypendium imienia artysty na studia zagraniczne dla wybranego przez niego ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, w tym samym roku jego imieniem został nazwany plac, przy którym wzniesiono nowy gmach Szkoły (był to grunt wcześniej ofiarowany Matejce przez władze miasta, a przez niego z kolei przeznaczony pod budowę Szkoły). W 1883, z okazji dwudziestopięciolecia pracy twórczej, w Zamku Królewskim na Wawelu została urządzona wystawa jubileuszowa blisko stu dzieł artysty. Swoistym hołdem złożonym Matejce przez polskie społeczeństwo w rok po śmierci artysty było przygotowanie monumentalnej ekspozycji jego artystycznego dorobku, zajmującej odrębny pawilon na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894.
Początkowe dzieła historyczne Matejki (z lat 1853-1861) charakteryzują się opisowością opartą na anegdocie, schematycznym układem kompozycji oraz statycznymi, konwencjonalnymi postawami i gestami postaci. W zakresie technik malarskich wyróżniają się precyzyjnymi konturami, szczegółowym opracowaniem detali oraz starannie wygładzoną powierzchnią obrazu, osiągniętą poprzez oszczędne nakładanie farb. W miarę upływu czasu we wczesnych dziełach artysty pojawia się tendencja do indywidualizacji postaci i uchwycenia różnorodności ich reakcji emocjonalnych, co prowadzi do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen (“Zygmunt I nadający przywilej szlachectwa profesorom Akademii Krakowskiej”, 1858; “Otrucie królowej Bony”, 1859; “Jan Kazimierz na Bielanach”, 1861). Już w tych wczesnych obrazach ujawniła się pasja historyczna Matejki oraz jego zainteresowanie precyzyjnym odwzorowywaniem dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, różnorodnych sprzętów i akcesoriów.
Rozwój intelektualny i artystyczny Matejki nastąpił w okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego. Silne nastroje patriotyczne w Warszawie oraz rosnące pragnienie niepodległości Polaków miały znaczący wpływ na młodego artystę.
Twórczość Jana Matejki jest wyrazem silnych emocji oraz zaangażowania w historię. Jego obrazy, takie jak “Unia Lubelska” (1869), “Stefan Batory pod Pskowem” (1872), “Bitwa pod Grunwaldem” (1878), “Hołd pruski” (1882), “Jan Sobieski pod Wiedniem” (1883), “Wernyhora” (1884), “Kościuszko pod Racławicami” (1888) czy “Konstytucja 3 Maja 1791 roku” (1891), to kompleksowe kompozycje uwzględniające szczegółowe odwzorowanie historycznych realiów, takie jak stroje, sprzęty i architektoniczne detale. Siła dzieł Matejki tkwi w dramatyzmie psychologicznej głębi postaci oraz ich wyrazistej ekspresji oddającej znaczenie historycznych przemian. Artysta niekoniecznie dążył do wiernego odwzorowania historii; wprowadzał postacie związane z wydarzeniami, choć nie brały w nich udziału. Poprzez takie zabiegi Matejko przybliżał idee wydarzeń, syntezował ich przyczyny i często odległe skutki. Oprócz monumentalnych obrazów historycznych Matejko malował portrety, zarówno swoich bliskich, jak i postaci z ówczesnej elity. Jego ostatnim dziełem był cykl portretów “Poczet Królów i Książąt Polskich”, które na stałe zapisują się w świadomości Polaków jako wizerunki dawnych władców. U schyłku życia namalował także swoje autoportret, uznawany za jeden z jego najwybitniejszych obrazów.
Ukończony w 1862 Stańczyk to dzieło przełomowe w rozwoju twórczości Matejki, swoiste credo artystyczne dwudziestoczteroletniego malarza. Błazen królewski, osamotniony w swojej bolesnej zadumie nad politycznymi konsekwencjami utraty przez Polskę twierdzy kresowej w Smoleńsku w wojnie z Moskwą w 1514, w interpretacji słynnego malarza jest symbolem przenikliwości i mądrości politycznej, personifikacją obywatelskiego sumienia i ponadczasowej troski o losy kraju. Myśl historiozoficzna artysty ukazuje się po raz pierwszy w formie obrazu, wynikając z głębokiego rozumienia ciągłości zjawisk dziejowych i ich wzajemnej korelacji. Matejko, podobnie jak Józef Szujski, późniejszy twórca krakowskiej “szkoły historycznej”, przyczyn upadku Polski u schyłku XVIII w. upatrywał w niewykorzystanych politycznie wcześniejszych zwycięstwach militarnych i błędach popełnionych przez twórców polityki państwowej. Następujące po sobie kolejno obrazy “Stańczyk”, “Kazanie Skargi” (1864) i “Reytan na sejmie warszawskim 1773 roku” (1866) tworzą określoną sekwencję historiozoficzną – od przewidywania narodowej klęski, poprzez przestrogę, aż do jej tragicznego urzeczywistnienia.
Kazania Piotra Skargi wywarły wielki wpływ na obraz namalowany przez Matejkę, przedstawiający samego autora, jezuickiego kaznodzieję króla Zygmunta III. W scenie z obrazu, podobnie jak w Kazaniach sejmowych (siedemnastowiecznym traktacie politycznym), Skarga potępia arbitralność i egoizm szlachty oraz magnaterii, nawołując do powrotu do rozsądku w celu ocalenia ojczyzny przed całkowitą anarchią. Niestety, jego ostrzeżenie okazało się daremne, a prorocza wizja Skargi ziściła się pod koniec XVIII wieku, gdy traktaty rozbiorowe doprowadziły do podziału Polski między Rosję, Prusy i Austrię. Ten historyczny fakt jest symbolizowany przez obraz “Reytan na sejmie warszawskim 1773 roku”, prezentujący dramatyczny protest Tadeusza Reytana, posła ziemi nowogródzkiej, przeciwko ratyfikacji traktatu rozbiorowego. Jeśli Kazanie Skargi miało poruszyć sumienia Polaków, to “Reytan” stanowił otwarte wyzwanie dla magnaterii, oskarżając konkretnych jej przedstawicieli o zdradę i sprzedanie ojczyzny obcym mocarstwom. Wywołał też burzliwe reakcje opinii publicznej, oskarżając Matejkę o “wykorzystywanie historycznego skandalu dla własnej popularności”. Poprzez ten obraz artysta zakończył okres ideowych rozrachunków z przeszłością, poszukując odpowiedzi na pytanie o przyczyny upadku Rzeczypospolitej.
Twórczość Matejki uległa znaczącym zmianom w czasach pesymizmu i upadku ducha w polskim społeczeństwie po klęsce powstania styczniowego (1864). Pragnął on poprzez swoje obrazy odtworzyć świetność dawnej Rzeczypospolitej i chwałę jej oręża, aby podtrzymać wiarę w dążenia niepodległościowe oraz umocnić serca i umysły Polaków. Jego prace, takie jak monumentalne płótna ukazujące sukcesy Polski, często stanowiły pretekst do przekazywania refleksji artysty związanych z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. “Unia Lubelska” namalowana w 1869 roku, ilustruje historyczne połączenie Polski i Litwy w jeden organizm państwowy. Matejko chciał tym obrazem przywołać dawną suwerenność Litwy i zaprotestować przeciwko uznawaniu Litwy przez zaborcę za ziemie rosyjskie. “Bitwa pod Grunwaldem” namalowana w latach 1872-78, przedstawia jedno z najważniejszych zwycięstw polskiego oręża nad niemieckim – całkowite pokonanie zakonu krzyżackiego przez wojska polsko-litewsko-ruskie w 1410 roku. Obraz ten był odpowiedzią na narastającą akcję germanizacji Polaków w zaborze pruskim. “Sobieski pod Wiedniem” namalowany w 1883 roku i ofiarowany papieżowi, miał na celu przypomnienie Europie o narodzie, który dwieście lat wcześniej obronił Austrię i wspólnotę chrześcijańską przed turecką potęgą, a później utracił swoją państwowość na skutek polityki Habsburgów.
Obrazy “Batory pod Pskowem” z 1872 roku oraz “Hołd pruski” namalowany w 1882 roku, prezentują podobną ideową wymowę, ukazując triumf dawnej Rzeczypospolitej nad jej zaborcami. Pierwszy obraz nawiązuje do zwycięskiej wojny Polski z Rosją z lat 1578-82, ukazując przedstawicieli poselstwa Moskiewskiego klęczących przed królem Stefanem Batorym, który uosabia potęgę i majestat Rzeczypospolitej. Druga kompozycja przedstawia hołd lenny złożony przed Zygmuntem I Starym w 1525 roku przez Albrechta Hohenzollerna, pierwszego władcę ziem dawnego zakonu krzyżackiego przekształconych w świeckie księstwo Prus.
Cykl wielkich płócien Matejki wyróżnia się głęboką myślą historiozoficzną, wynikającą z politycznej sytuacji kraju i potrzeby obrony zagrożonego bytu narodowego. Artysta starał się ukazać “epokę skupioną w jedną chwilę” poprzez odtwarzanie scen z przeszłości. Dążył do historycznej syntezy, uchwycenia dramatycznych konfliktów sił dziejowych i ludzkich przeznaczeń poprzez symboliczne odwołanie się do przyczyn wydarzenia i jego konsekwencji. Pomimo nadrzędnego celu twórczości, jakim było odchodzenie od ścisłej wierności wobec faktów historycznych, wprowadzając postaci nieuczestniczące bezpośrednio w wydarzeniu, lecz związane z nim ideowo, twórczość Matejki była również ceniona ze względu na walory czysto artystyczne.
W ostatnich pracach Jana Matejki obserwujemy ponowne skupienie na tematyce związanej z historią Polski. Oprócz gloryfikacji w cyklu dwunastu obrazów olejnych pt. “Dzieje cywilizacji w Polsce”, pojawiają się również obrazy takie jak “Kościuszko pod Racławicami” (1888), “Konstytucja 3 Maja” (1891) oraz “Śluby Jana Kazimierza” (1893). Ich symboliczne przesłanie odnosi się do niezrealizowanych nadziei i utraconych szans na moralne odrodzenie narodu oraz ocalenie kraju przed rozbiorami. Obraz “Kościuszko pod Racławicami” ukazuje bohaterskie postawy chłopów z podkrakowskich wsi w zwycięskiej bitwie z wojskami rosyjskimi podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794. Obietnica poprawy sytuacji ekonomicznej i wolności osobistej, złożona wówczas chłopom przez Tadeusza Kościuszkę, pozostała niezrealizowana, co wywołało rozczarowanie mas ludowych i zniechęciło je do udziału w walkach powstańczych oraz przyczyniło się do wzrostu napięć społecznych na wsi. Obraz “Konstytucja 3 Maja” odnosi się do uroczystości zaprzysiężenia Ustawy Rządowej przez króla Stanisława Augusta w 1791, mającej na celu ratowanie suwerenności Polski. Ta podniosła scena nabiera złowróżbnego znaczenia poprzez obecność przyszłych przywódców i uczestników konfederacji targowickiej, zawiązanej pod patronatem Rosji. Ostatni obraz przedstawia uroczyste ślubowanie króla Jana Kazimierza w obliczu klęski Polski podczas najazdu szwedzkiego w 1656. Mimo obietnic głębokich reform ustroju państwa, anarchia, bunty szlachty i magnaterii oraz ustawiczne wojny uniemożliwiły ich realizację, a władca w końcu zrzekł się korony i opuścił Polskę na zawsze.
Tworzone przez całe życie monumentalne dzieła Matejki uzupełniają dziesiątki mniejszych obrazów, które powstały pod wpływem różnorodnych inspiracji, takich jak lektura dawnych kronik, uczczenie narodowych rocznic, osobiste refleksje artysty nad przeszłością oraz zamówienia na obrazy o określonej treści historycznej. Z tych dzieł wyłania się wyraźnie sfera zainteresowań historycznych Matejki, skupiająca się na skomplikowanych dziejach dynastii piastowskiej, wątkach sensacyjnych i dramatycznych oraz wydarzeniach z epoki renesansu pod panowaniem ostatnich Jagiellonów – Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta.
Matejko, podobnie jak wielu dziewiętnastowiecznych malarzy, chętnie podejmował tematy nawiązujące do sławnych historycznych romansów. W Polsce szczególną popularnością cieszyły się dramatyczne losy związku Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną (w malarstwie przedstawiali je m.in. Józef Simmler i Wojciech Gerson). Na masową wyobraźnię Polaków oddziaływały tragiczne losy miłości króla do własnej poddanej pochodzącej z książęcego rodu litewskiego, jego bezkompromisowa walka o uznanie przez sejm polski potajemnie zawartego małżeństwa oraz śmierć młodej królowej wkrótce po koronacji. Matejko wielokrotnie nawiązywał do tego wątku, m.in. w obrazach “Zygmunt August w Ogrodzie Wileńskim”, 1865; “Zygmunt August i Barbara na dworze Radziwiłłowskim w Wilnie”, 1867; “Zygmunt August prezentuje na dworze Barbarę Radziwiłłównę”, akw. 1858, “Twardowski wywołujący cień Barbary przed Zygmuntem Augustem”, 1884.
Kolejny, charakterystyczny dla ówczesnego malarstwa motyw tematyczny, wywodzący się jeszcze z ikonografii romantycznej, stanowiły wizerunki ludzi wybitnych – władców, polityków, uczonych czy artystów obdarzonych nieprzeciętną osobowością, wyrastających ponad ogół społeczeństwa. Matejko odwołał się do niego w takich obrazach, jak: “Konrad Wallenrod”, 1863; “Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką”, 1865; “Alchemik Sędziwój”, 1867; “Mikołaj Kopernik”, 1873; “Wernyhora”, 1883-84; “Zamoyski pod Byczyną”, 1884.
Program malarski Matejki w dziedzinie malarstwa historycznego wykraczał poza konwencjonalne standardy akademickie, których uczono go podczas studiów w Krakowie, Monachium i Wiedniu oraz podczas udziału w międzynarodowych wystawach sztuki. Jego obrazy znacząco różniły się od współczesnych dzieł malarstwa historycznego poprzez podejście do minionych epok, które nie ograniczało się jedynie do barwnych, sensacyjnych czy sentymentalnych anegdot. Matejko postrzegał historię jako ciągły i dynamiczny proces. Jego głównym celem jako artysty było dogłębne zrozumienie zjawisk historycznych, co pozwalało na rzetelną ocenę i moralne osądy twórców oraz sił politycznych. Już we wczesnym etapie kariery artystycznej unikał chłodnych, poprawnych ilustracji, skupiając się przede wszystkim na wydobyciu żywego, głęboko czującego człowieka z mroku dziejów, często przedstawiając go w kontekście konfliktów politycznych i moralnych.
Twórczy styl malarski Matejki zaczął się kształtować w połowie lat sześćdziesiątych XIX wieku. Inspiracją dla niego była gotycka rzeźba Wita Stwosza oraz włoskie malarstwo z późnego renesansu, szczególnie dzieła Paola Veronese i Tycjana. Charakteryzował się on tendencją artysty do układania bogatych, wieloosobowych scen, często rozwiniętych panoramicznie, przypominających barwne widowisko teatralne. Te sceny rozgrywały się w płaskiej przestrzeni pierwszego planu, a także cechowała je wyrazista ekspresja, czasem granicząca z patosem, doskonała dramaturgia zarówno w kompozycji całych scen, jak i w oddaniu pozy i gestów poszczególnych postaci, dynamiczne linie konturu, efektowna i intensywna kolorystyka, często oparta na kontrastach barw lokalnych, przede wszystkim jednak umiejętność tworzenia postaci o wyjątkowo wyrazistych, pełnych ekspresji cechach fizjonomicznych i psychicznych. Wszyscy niemal biografowie Matejki wymieniają tę cechę jako najważniejszą i najbardziej charakterystyczną dla jego twórczości. Stanisław Witkiewicz trafnie opisał to, mówiąc o wykreowanej przez niego specyficznej rasie ludzi, nacechowanych heroizmem i niezłomną wolą, oddających się wielkim namiętnościom, które manifestują się poprzez patetyczne gesty czy płonące uniesieniem spojrzenia.
Okres między 1865 a 1884 rokiem uważany jest za szczytową fazę rozwoju twórczego i warsztatowego Matejki. W późniejszych dziełach artysty można zaobserwować stopniowe przekształcenie jego indywidualnego stylu w manierę malarską. Kompozycje stają się coraz mniej wyważone, linie coraz bardziej dynamiczne, a skala barw zawęża się do tonów czerwonawo-brunatnych. W rezultacie wiele późniejszych obrazów Matejki traci siłę wyrazu, która zawsze była charakterystyczną cechą jego malarstwa.
Twórczość Jana Matejki to niejednoznaczne zjawisko, które trudno opisać jednym słowem. Choć często kojarzona jest z akademickim nurtem historycznego malarstwa “wielkiej maniery”, to jednak romantyczna wyobraźnia, namiętność uczuć, patos i siła malarskiej ekspresji sprawiły, że jego sztuka pozostała unikatowa w kontekście polskiej i europejskiej sztuki drugiej połowy XIX wieku. Matejko, poprzez swoje gorące uczucie patriotyzmu, głęboką wiedzę historyczną i miłość do artystycznego dziedzictwa przeszłości, widział swoje dzieła przede wszystkim jako formę służenia ojczyźnie i ideom niepodległościowym. Odtwarzając realia epoki, łączył scjentyzm dziewiętnastowiecznego historyzmu z arbitralną oceną i interpretacją wydarzeń oraz subiektywnym sposobem ich malarskiej prezentacji. Kreacjonizm wizji artystycznych stworzonych przez niego nawiązuje do koncepcji sztuki jako wykładni psychiki artysty i jego stosunku do świata.
W dziedzinie malarstwa portretowego, Matejko wypracował własny, oryginalny styl, odbiegający od panującej konwencji akademickiej w drugiej połowie XIX wieku. Na początku swojej kariery artystycznej skupiał się na malowaniu portretów osób z mieszczańskiego środowiska, takich jak przyjaciele, członkowie rodziny, zamożni krakowscy kupcy czy urzędnicy. W jego oszczędnych, lecz precyzyjnie wykonanych portretach, widoczne są ludzie spokojni, o skromnej aparycji. Autor tych dzieł, mający wówczas około dwudziestu lat, prawdopodobnie nie był jeszcze w pełni w stanie zgłębić psychiki swoich modeli, zwłaszcza że byli to ludzie o przeciętnej osobowości. Wyjątkowy jest “Portret Marii Matejko” z 1859 roku, przedstawiający siostrę artysty w wieku dwudziestu trzech lat. Siła ekspresji tego portretu skupia się w spojrzeniu młodej kobiety, badawczym, a zarazem przepełnionym nieokreślonym smutkiem.
Rozwijająca się sława Matejki jako wybitnego przedstawiciela patriotycznych tendencji polskiego malarstwa historycznego, przyczyniła się do wzrostu jego znaczenia jako portrecisty. Osoby z najbardziej znaczących rodów arystokratycznych, a także przedstawiciele elit intelektualnych i towarzyskich w Krakowie zaczęły zabiegać o portrety autorstwa Matejki. Od namalowanego w 1864 roku portretu Józefa Dietla, znakomitego lekarza, profesora i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, zmienił się również styl portretów Matejkowskich, skierowując się ku pogłębionej ekspresji i reprezentacyjności. Po tym dziele artysta stworzył wiele innych oficjalnych portretów profesorów, rektorów Uniwersytetu, prezydentów Krakowa oraz marszałków Sejmu Krajowego (m.in. rektora Karola Gilewskiego, 1872; marszałka Sejmu i namiestnika Galicji, Alfreda Potockiego, 1879; rektora Józefa Szujskiego, 1886 i 1888; marszałka Sejmu i prezydenta Krakowa, Mikołaja Zyblikiewicza, 1887; rektora Stanisława Tarnowskiego, 1890), jednak żaden z nich nie osiągnął tak monumentalnego formatu postaci ani takiej głębi psychologicznego wyrazu jak w przypadku portretu Dietla. Pomimo dosadnej, wręcz brutalnej charakterystyki twarzy modela o ostrym, niemal rzeźbiarskim modelunku walorowym, oraz ukazania go w trudnej perspektywicznie i na pozór nieefektownej frontalnej kompozycji, portret Dietla, dzięki swojej jednostkowej indywidualności, stał się symbolem rektorskiej powagi, władzy i dostojeństwa.
Zdaniem Matejki, prawdziwa natura portretu nie sprowadza się wyłącznie do fizycznego podobieństwa – fotografia doskonale spełnia tę funkcję, przedstawiając wierną kopię wyglądu modela. Jednakże, główna wartość portretu tkwi przede wszystkim w odzwierciedleniu złożonej, czasem ukrytej sfery duchowej człowieka. Przy tworzeniu obrazu, artysta starał się najpierw określić swoje emocjonalne i intelektualne podejście do modela, aby w efekcie stworzyć ponadczasową syntezę cech fizjonomii i osobowości, wykraczającą poza konkretny moment pozowania. Koncentrując się na pogłębianiu wyrazu psychicznego zgodnego z jego wyobrażeniem o danym człowieku, Matejko stworzył indywidualny styl malarstwa portretowego, odbiegający od akademickiej konwencji idealizowanego wizerunku, lecz nie w pełni spełniający wymogi realizmu. Portrety współczesnych reprezentantów arystokracji i elit intelektualnych, mimo wiernej charakterystyki, emanują szczególną powagą pozy, gestu i oblicza, naznaczonej głębią i intensywnością życia duchowego ich twórcy. Postacie te, wyłaniające się z bogatego, reprezentacyjnego tła, często przywodzą na myśl bohaterów historycznych dramatów. Przykładem może być portret Katarzyny z Branickich Potockiej z 1890 roku, przedstawiający pierwszą damę krakowskiego towarzystwa, znaną z działalności charytatywnej i otoczoną powszechnym szacunkiem. Dostojeństwo i pozycja społeczna portretowanej, idealnie oddającej typ matrony polskiej, podkreślone zostały poprzez hieratyczną pozę oraz poważną czerń skromnego, ale wytwornego stroju, a także dekoracyjne elementy wnętrza, które nawiązują do barokowego portretu dworskiego (ozdobny stolik i upięta w tle kotara). Mimo obfitości reprezentacyjnych akcesoriów, uwagę widza przyciąga doskonale scharakteryzowana, szlachetna twarz starszej kobiety. Podobne dążenia do monumentalizacji postaci, troski o uchwycenie ich psychiki oraz skłonności do reprezentacyjnego ujęcia można zauważyć w innych dziełach, np. “Portrecie Piotra Moszyńskiego” (1874) przedstawiającym działacza politycznego i kolekcjonera dzieł sztuki, a także “Portrecie Marceliny Czartoryskiej” (1874), arystokratki znaną z działalności filantropijnej i gry na pianinie. W tych obrazach, podobnie jak w wielu innych oficjalnych wizerunkach, artysta kontrastuje bogactwo barwnych elementów dekoracyjnych z prostotą i głęboką czerń strojów postaci, co pozwala lepiej wyeksponować ich pełne ekspresji, naznaczone wiekiem twarze oraz dłonie.
Twórczość Matejki w zakresie portretowania osób z jego bliskiego kręgu, takich jak zamożne mieszczaństwo i inteligencja, wykazuje tendencję do realizmu, choć z pewnymi zastrzeżeniami w przypadku członków najbliższej rodziny, czyli żony i dzieci. Wizerunki tych osób tworzone były w duchu szlacheckiej tradycji, często wzbogacane poprzez ubieranie ich w malownicze, historyzujące kostiumy. Przykładem takiego podejścia jest “Portret żony w ślubnej sukni” (1879), ukazujący Teodorę Matejkową w efektownym stroju wzorowanym na staropolskim kontuszu, zaprojektowanym przez samego artystę. Pragnienie malarza uchwycenia wytworności gestu oraz dostojeństwa młodej małżonki jest tu połączone z wnikliwym przedstawieniem psychologicznej charakterystyki kobiety o silnej osobowości, pełnej dumy i świadomej swojego uroku, lecz nieujawniającej cech głębszej duchowości. Podobny historyzujący styl można dostrzec w portretach dzieci Matejki (“Portret czworga dzieci artysty”, 1879; “Portret córki Heleny z krogulcem”, 1882-83; “Portret córki Beaty z kanarkiem”, 1882; “Portret syna Jerzego na koniu”, 1882), gdzie artysta skupia się nie tylko na uchwyceniu wyrazu psychicznego dobrze mu znanych modeli, ale także na reprezentacyjności, wyrażającej się zarówno w starannie wyreżyserowanych pozach, jak i w malowniczych, efektownych strojach, szczególnie widocznych w portretach z 1882 roku, wyraźnie nawiązujących do ducha staropolskiego. Wspaniałość postaw i bogato zdobionych ubiorów nadają modelom specyficzne piętno dostojeństwa i powagi, które nie do końca pasują do ich wieku dziecięcego. Z kolei “Portret trojga dzieci artysty” z 1870 roku wyróżnia się bezpośrednim przedstawieniem oraz wyraźną nutą liryzmu w charakterystyce modeli.
W wizerunkach innych przedstawicieli własnej sfery społecznej Matejko nigdy nie idealizował modeli, nie starał się poprzez przepych strojów czy akcesoriów zacierać ich pozycji socjalnej. Stosował w tych wizerunkach prostsze i skromniejsze układy kompozycyjne, często ograniczając się do konwencjonalnego popiersia na neutralnym tle, wyciszał gamę barwną. Rezygnował z zewnętrznej malowniczości i wszelkich elementów dekoracyjnych, koncentrując uwagę na oddaniu pełnych wyrazu twarzy. Możemy to obserwować w portrecie szwagra, Leonarda Serafińskiego, notariusza, sędziego i marszałka Rady Powiatowej w Bochni, czy w wizerunkach Ludwiki oraz Henryka Gropplerów, krewnych Matejki zamieszkałych w Konstantynopolu. Niespotykaną wcześniej siłę ekspresji osiągnął Matejko w dwóch wizerunkach namalowanych na rok przed śmiercią, a więc w okresie, kiedy jego malarstwo historyczne przeżywało już swoją fazę schyłkową. Jednym z nich jest “Portret Henryka Krajewskiego” – warszawskiego prawnika i działacza politycznego, współpracownika Romualda Traugutta w powstaniu styczniowym, trzykrotnie zsyłanego na Syberię. Zamiast konwencjonalnie upozowanego modela widzimy tu człowieka, który na chwilę przerwał czytanie książki, aby obrzucić przelotnym spojrzeniem widza, na jego poważnej twarzy błąka się jakby cień refleksji zrodzonej z lektury. Pomimo pozornej przypadkowości ujęcia czujemy, że artysta głęboko przeniknął psychikę swojego bohatera, doskonale wyczuł wymowę jego mądrych, zamyślonych oczu. W rezultacie, upraszczając do minimum strukturę kompozycji, stworzył niezwykle szlachetne, głęboko ludzkie i prawdziwe studium starości, ukazał człowieka, na którym koleje życia i klęski osobiste wycisnęły swoje piętno, lecz nie złamały jego hartu ducha, nie obniżyły lotu myśli i woli życia.
Drugim z dzieł, które umieszczają Matejkę w gronie mistrzów realistycznego ujęcia człowieka, jest “Autoportret” z 1892 roku. To poruszające, pełne smutku i refleksji przedstawienie powstało w okresie, gdy u artysty narastało poczucie wyobcowania i braku zrozumienia ze strony współczesnych. Namalowany, gdy miał zaledwie 54 lata, ukazuje człowieka przedwcześnie zestarzałego i wyczerpanego tytaniczną pracą. Jego twarz pokryta bruzdami, przenikliwe spojrzenie czarnych oczu, smutek i gorycz, a także cała postać emanują niezwykłą, majestatyczną powagą. Obecność grubej księgi i palety z pędzlami nawiązuje do historycznych pasji artysty i jego roli jako malarki narodowych dziejów. Podobnie jak portret Krajewskiego, wizerunek własny Matejki wyróżnia się prostotą i oszczędnością środków malarskich. Wychudła twarz, żywe, przyciągające uwagę oczy i szczupłe, zniszczone pracą dłonie podkreślają ekspresję i głębię psychologicznej prawdy tego obrazu.
Jan Matejko był wspaniałym diagnostykiem polskiej mentalności szlacheckiej oraz jej przyszłych konsekwencji. Doskonale interpretował problemy panujące w świadomości zbiorowej polaków. Współcześnie autorzy oraz artyści również używają zabiegu tzw “maski historycznej” w celu przedstawienia znanych i wciąż aktualnych problemów. Doskonałym przykładem tego zagiefu jest serial, który niedawno miał swoją premierę na netflixie. Pod tym względem koresponduje on z zabiegami Jana Matejki.
Serial 1670 to satyryczna komedia mająca miejsce w Polsce szlacheckiej z okresu roku 1670. Podczas gdy Matejko operował pędzlem w celu diagnozy problemów społecznych, a jego wielka rola w pokrzepianiu polaków, pozostawia widzów pod ogromnym wrażeniem po dziś dzień, serial 1670 koncentruje się na mniej podniosłych aspektach, o wiele bardziej tych humorystycznych. Niemniej jednak serial trafia w samo sedno nie tylko ówczesnych problemów szlachciców, lecz również współczesnych problemów polaków. Serial genialnie portretuje nasze kolektywne narodowe cechy, które do tej pory generują poważne problemy społeczne.
1670 to satyryczna komedia, w której zdziwaczały szlachcic, pragnący zostać najsławniejszą osobą w Polsce, musi stawić czoło kłótniom w rodzinie i konfliktom z chłopami.
Wszystkich gorąco zachęcamy do obejrzenia serialu oraz skonfrontowania go z warstwą filozoficzną malarstwa Matejki.
Źródło:
Bądź na bieżąco z nowościami o wydarzeniach w galerii Station of Art
Bądź na bieżąco z nowościami o wydarzeniach w galerii Station of Art
