W XIX i XX wieku w europocentrycznej historii sztuki nastąpił przełom. Artyści zaczęli poszukiwać indywidualnych środków wyrazów, w chęci sprzeciwienia się sztywnym zasadom akademizmu. Tak w wielkim skrócie narodził się rewolucyjny impresjonizm – pionierski nurt, który otworzył furtkę innym nowatorskim eksperymentom artystycznym i na zawsze odmienił oblicze historii sztuki, a przy tym trwał zaledwie 20 lat! Jaka zatem historia kryje się za powstaniem impresjonizmu? Czym jest ruch o podobnej nazwie – ekspresjonizm?
W poniższym artykule postaramy się pomóc w zrozumieniu fundamentalnych różnic między dwoma tytułowymi nurtami – impresjonizmem i ekspresjonizmem oraz odpowiedzieć na pytanie dlaczego impresjonizm był tak ważny i rewolucyjny dla sztuki. Zapraszamy do lektury.
Cofnijmy się w czasie do XIX wiecznej Francji. Znajduję się tu Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby, założona jeszcze za czasów panowania Ludwika XIV, która edukuje kolejne pokolenie wybitnych malarzy. Początkowe idee stojące za powstaniem Akademii były dosyć szlachetne. Utworzenie edukacyjnej instytucji artystycznej miało pomóc w nepotycznym dziedziczeniu praw do zawodu artysty, dzięki czemu ten zawód przestał być zależny stricte od pochodzenia. Od początku edukacja w Królewskiej Akademii opierała się na ścisłej, akademickiej doktrynie, która charakteryzowała się renesansową ikonografią oraz zamiłowaniem do antycznych wzorców idealnego piękna.
Akademia miała parę żelaznych zasad:
Zasady te, jak łatwo się domyślić, nie były zgodne z duchem czasu i potrzebą indywidualnego wyrazu artystycznego, jednak młodym artystom trudno było “wyjść” poza akademickie ramy. Artyści wystawiali się tylko w tzw. le Salon, gdzie funkcję jury pełnili członkowie Akademii.
W związku z tym konieczne było samodzielne zorganizowanie wystawy. Fotograf Nadar, który był przyjacielem impresjonistów oraz pierwszym fotografem takich legend jak Clémenceau, Baudelaire, Zola, Delacroix, George Sand, Rodin czy Jules Verne, posiadał swoje studio doskonale usytuowane w pobliżu oficjalnego Salonu. W celu pozyskania środków finansowych, nieustraszonym artystom oferuje możliwość wynajmu swojej przestrzeni. Paul Durand-Ruel, marszand związany z niektórymi artystami, proponuje sfinansowanie części kosztów związanych z organizacją wydarzenia.
W końcu w 1874 roku w Paryżu odbyła się wystawa zorganizowana przez Anonimowe Stowarzyszenie Malarzy, Rzeźbiarzy, Grafików itp., która stanowiła początek ruchu impresjonistycznego. Członkami założycielami tej grupy byli m.in. Claude Monet, Edgar Degas i Camille Pissarro. Ich główną cechą wspólną było niezależność od oficjalnego dorocznego Salonu, gdzie jury złożone z artystów z Académie des Beaux-Arts wybierało dzieła sztuki i przyznawało nagrody. Pomimo różnic w podejściu do malarstwa, w stylu i technice, niezależni artyści byli postrzegani jako ugrupowaniu. Mimo że konserwatywni krytycy krytykowali ich prace za niedokończony, szkicowy wygląd, bardziej postępowi pisarze chwalili je za przedstawienie współczesnego życia – Edmond Duranty, w swoim eseju La Nouvelle Peinture (Nowe malarstwo) z 1876 roku, opisał ich sposób prezentacji współczesnych tematów jako rewolucyjny w malarstwie. Malarze unikali nazwania tego ruchu czy szkoły, choć niektórzy z nich przyjęli później nazwę, pod którą byli znani – Impresjoniści.
Na wystawie znalazł się obraz Impresja, Wschód Słońca Claude’a Moneta (Musée Marmottan Monet, Paryż), która nadała ruchowi impresjonistycznemu swoją nazwę, gdy krytyk Louis Leroy oskarżył go o bycie szkicem lub „impresją”, a nie gotowym obrazem.
Jules Castagnary pisał w czasopiśmie Le Siècle :
„Jeśli chcemy scharakteryzować ich słowem, które ich charakteryzuje, będziemy musieli ukuć nowy termin impresjoniści. Są impresjonistami w tym sensie, że oddają nie pejzaż, ale wrażenie, jakie daje pejzaż. ”
Jak malowali impresjoniści? Co stanowiło o ich rewolucyjności?
Podczas gdy impresjonizm kładzie nacisk na wrażeniowość i impresję, ekspresjonizm oznacza expressio – wyraz, wyrażenie, ekspresję.
Jako ruch artystyczny, ekspresjonizm zazwyczaj odnosi się do szkół sztuki emocjonalnej i interpretacyjnej z końca XIX wieku i początku XX wieku, które powstały w Niemczech jako reakcja na pasywny impresjonizm. Słowo “ekspresjonizm” po raz pierwszy pojawiło się w 1850 roku, głównie w odniesieniu do obrazów, na których wyraźnie były przedstawione silne emocje artysty. Termin ten zyskał popularność po tym, jak w 1910 roku Antonin Matějček go skonkretyzował. Historyk sztuki użył tego słowa, aby określić przeciwieństwo impresjonizmu i wskazać na jeden z ważniejszych nurtów sztuki, który wyrażał wysoce osobistą i spontaniczną autoekspresję, charakterystyczną dla wielu ówczesnych artystów. Podczas gdy impresjoniści starali się podkreślić majestat natury i człowieka poprzez malowanie, ekspresjoniści, według Matějčka, kierowali się chęcią wyrażenia swoich emocji związanych z tym, co widzieli.
Ekspresjonizm pojawił się po raz pierwszy w 1905 roku, kiedy grupa czterech niemieckich studentów pod przewodnictwem Ernsta Ludwiga Kirchnera założyła grupę Die Brücke (Most) w Dreźnie. Kilka lat później, w 1911 roku, podobnie myśląca grupa młodych artystów utworzyła Der Blaue Reiter (Niebieski Jeździec) w Monachium. Jej założycielami byli Kandinsky i Franz Marc, a członkami Paul Klee i August Macke. Te dwie grupy stały się fundamentem niemieckiego ruchu ekspresjonistycznego. Od tego czasu ekspresjonizm stał się powszechnie uznaną formą sztuki nowoczesnej.
Ekspresjonizm zadebiutował w 1905 roku, gdy Ernst Ludwig Kirchner podjął inicjatywę wraz z trzema innymi niemieckimi studentami, zakładając grupę Die Brücke (Most) w Dreźnie. Kilka lat później, w 1911 roku, grupa artystów o podobnych wartościach założyła Der Blaue Reiter (Niebieski Jeździec) w Monachium, składającą się z takich artystów jak Kandinsky, Franz Marc, Paul Klee i August Macke. Te dwie grupy stały się fundamentem niemieckiego ruchu ekspresjonistycznego, który z czasem stał się powszechnie uznawaną formą sztuki nowoczesnej.
Artyści związani z ruchem artystycznym „Die Brücke” dążyli do wyrażenia emocji poprzez kolorystykę i formę w swoich dziełach. Odrzucili tradycyjne zasady perspektywy i realistyczne proporcje, skupiając się na deformacjach i barwach jako wyrazie wewnętrznych odczuć twórcy oraz jego subiektywnego spojrzenia na świat.
Nazwa Der Blaue Reiter została wybrana ze względu na zainteresowania artystyczne Franza Marca i Wassily’ego Kandinsky’ego, którzy cenili konie, jeźdźców oraz kolor niebieski. Symbol grupy, chrześcijański żołnierz św. Jerzy, był wyborem reprezentującym ich wartości i wiarę. Błękitny Jeździec symbolizował nie tylko metafizyczne podejście grupy, ale także ich przekonanie o roli sztuki w walce dobra ze złem. Charakterystyczne dla stylu grupy było wykorzystanie intensywnych kolorów i uproszczonych form, jak pokazał to August Macke. Jak zauważył Kandinsky, grupa eksperymentowała z różnymi sposobami wyrażania “wewnętrznych” stanów.
Ekspresjonizm abstrakcyjny, znany również jako szkoła nowojorska, to ruch artystyczny, który wykształcił się w amerykańskim malarstwie w latach 40. XX wieku, przez inspirację nowoczesnym malarstwem europejskim. Nurt ten jest uznawany za pierwsze czysto amerykańskie zjawisko artystyczne o znaczeniu światowym, które umieściło Nowy Jork w centrum sztuki. Termin “ekspresjonizm abstrakcyjny” został po raz pierwszy użyty w 1946 roku przez krytyka Roberta Coatesa na łamach magazynu The New Yorker.
Przed II wojną światową amerykańskie malarstwo nie istniało jako spójny nurt. Dopiero przybycie do Ameryki w pierwszych latach wojny malarzy, rzeźbiarzy, poetów i muzyków, którzy opuścili Europę, by uniknąć niemieckiej okupacji, nadało ton sztuce amerykańskiej.
Ekspresjonizm abstrakcyjny był reprezentowany przez tak słynnych artystów jak Max Ernst, André Breton, Marc Chagall, Fernand Léger, Piet Mondrian czy André Masson.
W zakresie technicznym ekspresjonizm abstrakcyjny wywodzi swoje korzenie od surrealizmu, skupiając się na spontanicznym, automatycznym lub wręcz podświadomym akcie twórczym. Charakterystyczną techniką było kapanie farbą na rozłożone na podłodze płótno (jak to robił Jackson Pollock), dla której inspiracją była twórczość niemieckiego surrealisty, Maxa Ernsta. Ten ruch łączył głęboką emocjonalność i pragnienie wyrażenia emocji niemieckich ekspresjonistów z anty figuratywnością europejskiej szkoły abstrakcyjnej, z nurtami takimi jak kubizm, futuryzm czy bauhaus. Był on postrzegany w ramach nurtu buntowniczego, anarchistycznego, wręcz nihilistycznego.
Było to tzw. malarstwo gestu. Głównymi przymiotami były przypadkowość, spontaniczność. Najważniejszy był akt twórczy sam w sobie. Technika ta odwoływała się do podświadomości artysty impulsywnego działania, które twórcy nurtu postregali jako jedyny autentyczny sposób tworzenia sztuki.
Głównymi przedstawicielami action-art byli:
-Jackson Pollock
–Willem de Kooning
Malarstwo płaskich powierzchni, znane także jako color field painting, kładzie nacisk na wykorzystanie koloru jako głównego elementu. Artysta skupia się na przekazaniu emocji poprzez barwę rozciągniętą na dużym obszarze płótna, przy zachowaniu ścisłej kontroli nad procesem twórczym.
Color field painting reprezentowali m.in.: Mark Rothko, Helen Frankenthaler,Clyfford Still i Barnett Newman.
Mimo zróżnicowanej natury w obrębie ruchu, jego przedstawiciele wykazywali podobieństwa. Zauważalna była predylekcja do dużych płócien, skupienie na płaskości oraz podejście holistyczne, które traktowało wszystkie części płótna równorzędnie, bez wyraźnego wyróżniania fragmentów centralnych kosztem krawędzi.
Jako pierwszy niezależny nurt artystyczny w Stanach Zjednoczonych, ekspresjonizm abstrakcyjny przedstawił światu energię i twórczą siłę Ameryki po II wojnie światowej. Dodatkowo zwrócił uwagę na potrzebę oraz zdolność do estetycznego rozwoju, niezależnie od europejskich standardów. Jego międzynarodowe uznanie nastąpiło w latach pięćdziesiątych XX wieku; jego europejską odmianą jest informel, termin wprowadzony przez Michela Tapié w 1952 roku.
Kierunek w architekturze, który wyrosł na przełomie secesji i modernizmu, został zapoczątkowany w Niemczech i był aktywny w latach 1923–1935 w Europie. Miał również swoje odzwierciedlenie w Stanach Zjednoczonych, gdzie często nazywany jest jako art déco.
Architektura ekspresjonizmu cechowała się mocnym akcentowaniem kierunku pionowego lub poziomego oraz tworzeniem dynamicznych form, aby wywołać wrażenie szybkości, strzelistości, nowoczesności. Inspiracją dla plastycznych form była natura oraz elementy gotyckie.
Ekspresjonizm w architekturze rozwijał się głównie w Niemczech, ale był również istotny w Holandii i krajach Europy Środkowej. Grupę ekspresjonistów stanowił krąg Die Gläserne Kette (niem. „Szklany łańcuch”), założony w 1919 roku przez członków rady artystów skupionych wokół Brunona Tauta. Idee ekspresjonistów były utopijne i anarchistyczne, związane z wiarą w siłę sprawczą architektury szklanych domów i rewolucji. Głównym motywem architektonicznym miała być korona miasta – rodzaj wielkiego centrum kultury. Miasta miał zastąpić formy osiedli, a ich mieszkańcy mieli być ściśle związani z naturą.
Ekspresjonizm w architekturze zadebiutował głównie w tzw. stylu opływowym, określanym również jako styl dynamiczny, w latach 20. XX wieku. Ten nurt nawiązywał do nowoczesnych kształtów samochodów, samolotów i zwłaszcza transatlantyków. Budynki ekspresjonistyczne cechowały się elementami modernistycznymi, takimi jak przeszklenia, powtarzające się lub identyczne piętra, funkcjonalność elementów elewacji. Jednocześnie wyrażały silne wpływy secesji poprzez płynność konstrukcji, rozczłonkowanie budowli nadające ekspresyjny charakter, a także strzelistość konstrukcji i czasem ornamenty inspirowane naturą. Twórcy architektury ekspresjonistycznej, przyznając potrzebę funkcjonalnego projektowania, dążyli do nadania budynkom formy wynikającej z zrozumienia ich programu i typologii oraz nadania im ruchu i płynności.
Ekspresjonizm w niemieckim kinie pojawił się w 1913 roku wraz z filmem “Student z Pragi” w reżyserii Stellana Rye. Scenariusz tego filmu nawiązywał do romantycznej fantastyki i opowiadał historię młodego studenta, który sprzedał swoje odbicie w lustrze. Ten nurt wywarł pełne znaczenie po zakończeniu I wojny światowej, kiedy Robert Wiene nakręcił film “Gabinet doktora Caligari” w 1919 roku. Dzięki niezwykłej oprawie plastycznej, film ten stał się dziełem wyjątkowym, ze sztucznymi scenografiami stworzonymi przez trzech malarzy ekspresjonistów: Waltera Reimanna, Hermanna Warma i Waltera Röhriga. Sceneria ta składa się z malowanych płaszczyzn, które świadomie deformują rzeczywistość, pełne krzywizn i załamań perspektywy. Całość dopełnia kontrastowość czerni i bieli.
Zgodnie z literackimi inspiracjami, reżyserzy ekspresjoniści często sięgali po niesamowite historie z irracjonalnymi lub kryminalnymi wątkami, zawsze przyprawione elementami tajemniczości i mrocznej atmosfery. Twórcy doskonale wykorzystali potencjał ekranu, traktując go jak płótno malarza do świadomego wypełnienia. Ich znakiem rozpoznawczym stała się umiejętność komponowania kadrów. Ekspresjoniści nie zwracali uwagi na montaż, co czasami sprawiało, że filmy wydawały się statyczne, ze względu na prostą zmianę zdjęć. Charakterystycznym elementem ekspresjonizmu były cienie rzucane przez obiekty i ludzi. W estetyce filmu ekspresjonistycznego istotną rolę odegrał Max Reinhardt i jego teatralne koncepcje. Austriacki reżyser pracujący na niemieckich scenach był jednym z głównych reformatorów europejskiego teatru XX wieku. Wprowadził innowacyjne projekty inscenizacyjne, takie jak nowatorskie wykorzystanie oświetlenia czy grup statystów jako żywej scenografii, zwłaszcza w spektaklach prezentowanych na dużych przestrzeniach, na przykład w cyrku. Wyraźny wpływ Reinhardta można dostrzec w twórczości Fritza Langa.
Podsumowując artykuł, w XIX i XX wieku w europocentrycznej historii sztuki dokonał się przełom, kiedy to artyści zaczęli poszukiwać indywidualnych środków wyrazu, sprzeciwiając się sztywnym zasadom akademizmu. Rewolucyjnym rezultatem tych poszukiwań był impresjonizm, który otworzył drogę dla innych nowatorskich eksperymentów artystycznych. Impresjonizm zrodził się we Francji, odchodząc od tradycyjnych tematów i technik malarskich, skupiając się na chwili, nastroju i świetle, co odzwierciedlało zmiany w percepcji i przedstawianiu rzeczywistości.
Ekspresjonizm, choć często mylony z impresjonizmem, oznaczał radykalnie inną postawę – skupiał się na wyrażeniu wewnętrznych emocji i doświadczeń artysty, często za pomocą zniekształconych form i intensywnych kolorów. W Niemczech rozwinęły się główne grupy ekspresjonistyczne, takie jak Die Brücke i Der Blaue Reiter, które wpłynęły na późniejsze kierunki w sztuce nowoczesnej, w tym na abstrakcyjny ekspresjonizm w Stanach Zjednoczonych.
Oba nurty, choć różne, miały ogromny wpływ na rozwój nowoczesnego malarstwa, wyrażając ducha swoich czasów – impresjonizm, poprzez subtelne uchwycenie rzeczywistości, a ekspresjonizm, poprzez emocjonalne i często burzliwe przedstawienie ludzkich doświadczeń.
W Station of Art Gallery dysponujemy pracami, które mogą zachwycić fanów ekspresjonizmu. W twórczości artysty Franciszka Ledóchowskiego możemy znaleźć wiele zarówno formalnych i technicznych jak i ideowych odwołań do tego nurtu.
Źródło: Wikipedia.org
Bądź na bieżąco z nowościami o wydarzeniach w galerii Station of Art
Bądź na bieżąco z nowościami o wydarzeniach w galerii Station of Art
